POLSKI  ENGLISH

ETYKA W PSYCHOLOGII - Kazusy
Thoreau i obywatelskie nieposłuszeństwo - komentarz

Nie sposób mówić o obywatelskim nieposłuszeństwie bez wspomnienia o H. Thoreau. Praktycznie każdy artykuł wprowadzający w tę problematykę czy hasło encyklopedyczne wymienia go na pierwszym miejscu jako prekursora obywatelskiego nieposłuszeństwa i to właśnie do niego odwoływano się w XX wieku przy okazji różnych protestów politycznych. Uważa się, że Thoreau ukuł termin „obywatelskie nieposłuszeństwo” [1], choć nie pojawia się on w samym jego eseju. Pod takim tytułem praca ukazała się cztery lata po śmierci autora [2].

Paradoksalnie można postawić pytanie o to czy czyn Thoreau rzeczywiście można nazwać obywatelskim nieposłuszeństwem. Dla J. Rawlsa nieposłuszeństwo tego rodzaju to „czyn publiczny, dokonany bez użycia przemocy, dyktowany sumieniem aczkolwiek politycznym, sprzeczny z prawem, zwykle mający na celu doprowadzenie do zmiany prawa bądź kierunków polityki rządu. [3]” Według H. Arendt osoba działająca w ramach obywatelskiego nieposłuszeństwa, czyni to w imieniu jakiejś grupy. [4] Z tej perspektywy można wątpić w to, czy postępowanie Thoreau podpada pod obywatelskie nieposłuszeństwo. Jest to raczej protest jego własnego sumienia, a nie sumienia politycznego. Co więcej, Thoreau nie reprezentuje jakiejś grupy. Działa czysto prywatnie, a obywatelskie nieposłuszeństwo powinno być czynem publicznym.

Kwestią otwartą jest także to czy obywatelskie nieposłuszeństwo Thoreau ma charakter pośredni czy bezpośredni. Nie złamał on bowiem prawa, przeciwko któremu protestował (bezpośrednie nieposłuszeństwo). Odmowa płacenia podatku jest trudna do sklasyfikowania w tak ujętej opozycji, ponieważ można argumentować za obiema ewentualnościami. Nie łamie się prawa czy decyzji rządu, przeciwko której się protestuje, ale to właśnie z podatków może być finansowana działalność, na jaką nie ma zgody.

Niektórzy uważają, że do obywatelskiego nieposłuszeństwa można odwołać się jedynie wtedy, kiedy nie ma innego sposobu na zwrócenie uwagi rządzącym, że dane prawo jest niesprawiedliwe czy w jakimś innym sensie niemoralne. Uwaga ta dotyczy raczej krajów demokratycznych, ponieważ w innych reżimach rzadko pozwala się na jakąkolwiek krytykę władzy. W tym przypadku czyn Thoreau nie spełnia tego warunku, ponieważ mógł on wybrać inną formę protestu mieszczącą się w granicach prawa. Stwierdza jednak: „przyszedłem na ten świat głównie nie po to, aby uczynić z niego dobre, nadające się do życia miejsce, lecz po to, aby żyć na nim, niezależnie od tego czy jest dobry, czy zły. (…) Nie uważam, że wnoszenie petycji do gubernatora albo Izby Prawodawczej leży bardziej w moim interesie aniżeli w ich interesie wznoszenie petycji do mnie (…)” [5].

Jak zauważa Bedau, jeden z czołowych znawców problematyki obywatelskiego nieposłuszeństwa, Thoreau nie podejmuje problemu stosowania przemocy w wyrażaniu sprzeciwu, a jej brak uważa się współcześnie za istotny element omawianej praktyki [6].

Niepłacenie podatku oznacza odmówienie rządowi funkcji do sprawowania władzy. Z tego powodu, a także biorąc pod uwagę stwierdzenia samego Thoreau, jego czyn można uznać za posiadający rewolucyjny, anarchistyczny i utopijny cel [7]. Powstaje także pytanie o rzeczywisty stosunek Thoreau do państwa, skoro stwierdza on w cytowanym już wcześniej fragmencie, że „w istocie wypowiadam po cichu, na swój własny sposób, wojnę państwu, co nie przeszkadza, że, jak to zwykle bywa w podobnych wypadkach, nadal będę ciągnął z niego korzyści” [8].

Opracował Tomasz Kuninski

[1] Por. K. Brownlee, Civil Disobedience [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2007.

[2] Por. Civil Disobedience. Theory and practice, ed. H.A. Bedau, Pegasus, 1982, s. 16.

[3] J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, PWN, Warszawa, 1994, s. 500.

[4] Por. H. Arendt, Nieposłuszeństwo obywatelskie [w:] Tejże, O przemocy. Nieposłuszeństwo obywatelskie, Aletheia, Warszawa, 1998, s. 170.

[5] H.D. Thoreau, Obywatelskie nieposłuszeństwo, wyd. cit., s. 210.

[6] Civil Disobedience. Theory and practice, op. cit., s. 19.

[7] Tamże, s. 21.

[8] H.D. Thoreau, Obywatelskie nieposłuszeństwo, wyd. cit., s. 222, podkr. – TK.

Źródła:
• Encyclopedia Britannica
• Wikipedia
• W. Harding, Was It Legal? Thoreau In Jail [w:] American Heritage Magazine, 26/5, 1975.